en-37 | QUART

Faculty of Historical and Pedagocial Science

Journal financed by the
Faculty of Historical and Pedagocial Science
at the University of Wroclaw

Numer specjalny 3-4(37-38)/2015

Mój Lem
prof. dr hab. Waldemar Okoń

W połowie lat 70. XX w., kiedy studiowałem polonistykę na Uniwersytecie Wrocławskim, moją stałą lekturą był wielostronicowy, liczący setki pozycji bibliograficznych podzielonych na odpowiednie – literackie i językoznawcze – działy spis lektur, który otrzymaliśmy na pierwszym roku studiów. Niestety, spis ten zaginął w dziejowej zawierusze, jednak nie pamiętam, aby wśród ogromu tytułów dzieł i nazwisk ich autorów pojawiło się nazwisko Stanisława Lema. Być może tak, być może nie, na pewno jednak na żadnych zajęciach nawet o nim nie wspomniano. Jest to dziwne o tyle, że patrząc z dzisiejszej perspektywy, wydaje się, iż jego teksty mogły funkcjonować zarówno po stronie literaturoznawczej, jak i lingwistycznej, nie mówiąc o zajęciach z filozofii czy teorii kultury. Oglądaliśmy wtedy jedynie, w ramach samokształcenia, Solaris w reżyserii Andrieja Tarkowskiego i Przekładańca Andrzeja Wajdy z pamiętną rolą Bogumiła Kobieli, a ja, po wcześniejszych lekturach Obłoku Magellana i Edenu, odkryłem dla siebie Cyberiadę, której czwarte, nieco pożółkłe dziś wydanie o nakładzie 50 tys. egzemplarzy, ze słynnymi ilustracjami Daniela Mroza, trzymam w domowej bibliotece na honorowym miejscu do dnia dzisiejszego.
Później Lem jakby przestał dla mnie istnieć – może oprócz Doskonałej próżni i Biblioteki XXI wieku. Wiedziałem, że pisze, że wyjechał z Polski, ale tak naprawdę dla mojego pokolenia w tych latach liczyli się już inni bogowie literaccy. To przecież czas sławy i chwały prozy iberoamerykańskiej i „biblioteki jugosłowiańskiej”, nie wspominając o Ulissesie Jamesa Joyce’a, którego pierwszy tom w słynnym przekładzie Macieja Słomczyńskiego nosiło się ostentacyjnie pod pachą, idąc od strony ulicy Szewskiej na plac Nankiera. Piszę o tym, ponieważ, jako niespecjalista, nie śmiem zabierać nadmiernie specjalistycznego, „lemologicznego” głosu pośród zebranych tutaj znawców Jego twórczości, a jednocześnie wiem, że staram się sobie w tym momencie tylko uświadomić, jak to się stało, iż jeden z naszych najwybitniejszych prozaików i myślicieli minionych lat został zesłany do krytycznoliterackiego i literaturoznawczego (bo nie czytelniczego!) czyśćca, nad którego bramą widniał cokolwiek niepoważny, jak sądzono, napis: „Literatura science fiction”.
Czyżby Lemowi udało się tak doskonale zakamuflować w latach uporczywej, poststalinowsko- -gomułkowskiej cenzury, że nikt nie dostrzegał nawet prawdziwego, groteskowo-alegorycznego sensu jego książek? A może udawano, że się go nie dostrzega – w ramach słynnej koncepcji Polski jako najweselszego baraku w obozie socjalistycznym? Dzisiaj te antytotalitarne – by nie powiedzieć wprost: antykomunistyczne – sensy są widoczne jak na dłoni, wystarczy tylko wspomnieć obszerne partie Cyberiady, Kongresu futurologicznego, Pamiętnika znalezionego w wannie i licznych innych tekstów. Po bardziej uważnej lekturze książki Lema jawią się zaś jako wielostronny i wielokształtny palimpsest o wielu warstwach znaczeń, „dziejących się” nie tylko w świecie parapolitycznej, antytotalitarnej groteski. Znajdujemy w nich bowiem, stanowiące kościec intelektualny pozornie „fantastycznych” fabuł i narracji, jakże ważne pytania: o istnienie lub nieistnienie Boga, o postęp technologiczny we współczesnym świecie i związane z nim uwikłania i problemy rasy ludzkiej, o braku szansy na porozumienie się z milczącym wszechświatem, o nasz stosunek do natury i praw ewolucji, o przypadek, rządzący nie tylko życiem pojedynczego człowieka, ale też całym kosmosem, o konflikt militarny zagrażający nieustanną zagładą naszej cywilizacji – pytania te można by mnożyć.
Zazwyczaj od futurologów wymagamy, aby orzekli, co czeka nas w przyszłości. Lem, wielokrotnie udowadniający, że właściwe żadne przepowiednie się nie sprawdzają, a pisarze i naukowcy nie są w stanie przewidzieć rozwiązań technologicznych, które po niezbyt długim czasie stają się dobrem powszednim (myślę tu np. o Internecie i telefonii komórkowej), tak naprawdę odgadł, często w pozornie parodystyczny sposób, prawie wszystko; przypomnę jedynie „dyplomowanego zbójcę” Gębona, rabujacego kosztowności, ale w sposób naukowy i nowoczesny, tj. zabierającego „drogocenne sekreta, skarby wiedzy, autentyczne prawdy i w ogóle cała wartościową informację”, jednak później uwięzionego przez Demona Drugiego Rodzaju – machinę zaprojektowaną przez Trurla i Klapaucjusza potrafiącą „ekstrahować i znosić informację o wszystkim, co było, co jest, co może być i co będzie”¹.
Jakże sytuacja, w jakiej znalazł się okrutny Gębon, bliska wydaje się współczesnemu, ponowoczesnemu światu, w którym nadmiar danych spowija nas codziennie, może nie kilometrami papierowych taśm, ale cyfrową mgłą i chmurą; spoza nich trudno już dostrzec cokolwiek realnego. Słynny Matrix braci Wachowskich jest u autora Pamiętnika znalezionego w wannie wszechobecny, podobnie jak możliwość sterowania ludzkimi umysłami za pomocą środków farmakologicznych lub pozornie groteskowy niepokój o teologiczną świadomość maszyn kolejnej generacji, które będą w stanie wyrwać się spod naszej kontroli. Klasyczne wątki science fiction przeradzają się bowiem u Lema w jeden z najbardziej poważnych, choć prowadzonych w sposób pozornie lekki i humorystyczny, traktat literacko-filozoficzny, osadzony zarówno w tradycji klasycznej filozofii, jak i – w jakże bliskich jej – przypowiesciach Wieku Rozumu. O wszystkim tym, jestem tego pewien, będziemy dyskutowali w czasie naszej sesji, której uczestnikom – zarówno czynnym, jak i biernym – w tym miejscu jeszcze raz chciałbym podziękować.
Na koniec to, co przy obecnej lekturze tekstów autora Cyberiady uderzyło mnie najbardziej: ich najobfitsza i najwspanialsza, jak sądzę, inwencja językowa, swobodne posługiwanie się rozmaitymi rejestrami naszej mowy – od stylizacji na polszczyznę średniowieczną i gwary ludowe do niezwykłej erupcji słowotwórczej, która powinna się stać przedmiotem osobnej, stricte językoznawczej sesji naukowej. Nikt chyba w polszczyźnie nie wymyślił tylu przedziwnych technologiczno-polityczno-erotycznych neologizmów i nawet mistrz Witkacy musiałby uznać, moim zdaniem, wyższość bohatera naszego spotkania w tej materii.
Lem istniał w świecie intrygujących, ale – przy jego oczytaniu – cokolwiek anachronicznych technologii (dość przypomnieć te wszystkie stosy atomowe, lampy katodowe, przepalające się nieustannie druty i cewki, uparte stosowanie terminów „cybernetyka” i „maszyna cybernetyczna”), a jednocześnie był pisarzem, który – przepraszam za to nieco wyświechtane określenie – autentycznie „bawił się słowem”. Czyli był pisarzem prawdziwym, takim, o którym powinno się mówić w gremiach poświęconych sztuce wysokiej, a nie tylko autorem książek popularnonaukowych, spychanym w latach, o których wspominam, do getta literatury niemal młodzieżowej i cokolwiek, jak wtedy uważano, drugorzędnej.
Nie chcę jednak przedłużać mojego wystąpienia i oddaję głos naszym referentom, którzy, mam nadzieję, ujawnią nam w trakcie trwania naszej sesji prawdziwą, jakże wybitną artystycznie, filozoficznie i teologicznie, postać autora Solaris. Mam też niekłamaną nadzieję, że po zakończeniu naszego spotkania poznamy nareszcie odpowiedź na odwieczne pytanie: czym są sepulki i czy można je mieć, nie posiadając żony.